Saturday, July 24, 2010
Thursday, July 22, 2010
Frederik Rreshpja, ky bohem shqiptar
Frederik Rreshpja lindi në Shkodër më1940. Edhe në të dhënat në aktakuzën e datës 11.08.1976 viti i lindjes është identik. Duke cituar të dhënat e aktakuzës shohim se viti i lindjes është 1940: “Frederik Rreshpja, i biri i Markut dhe Drandes, i datëlindjes 1940, lindur dhe banues në Shkodër”, por në shkrime të ndryshme për jetën e Frederik Rreshpes si vit i lindjes merret dhe viti 1941. Shkollën fillore dhe të mesme Frederiku i kreu në Shkodër kurse shkollimi i tij i mëtejshëm u ndërpre sepse në vitin e dytë u arrestua përsëri. Fillimet e tij letrare, më saktë daljen e tij para lexuesit me vepra të plota letrare e kemi në vitin 1968 me veprën “Rapsodi shqiptare”. Ky vëllim që në daljen e tij pati suksesin e pritur për vetë faktin se poeti ishte prezantuar para lexuesit edhe në periodikun e kohës. Vepra në fjalë, ashtu si dhe krijimet e botuara në periodikun e kohës, u mirëprit nga kritika e kohës. Ndërkohë që më 1976 po kjo kritikë mohoi vetveten e saj duke hedhur baltë mbi talentin e Rreshpes dhe duke e dhënë si shembull për të ndëshkuar poetin. Dënimi me katër vjet (më 1976) me akuza që dallohen qartë se ishin të fabrikuara, për agjitacion e propogandë, ndoshta do të ndikonte në talentin e tij. Dënimi më i rëndë ishte ndalimi i botimit të veprave të tij, përjashtimi nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe heqja e krijimeve të tij nga programet shkollore. E gjithë kjo “gjueti shtrigash” kishte si synimim mbylljen e gojës së poetit. Nuk ishte i vetmi rast që po ndodhte. Fate tragjike të krijuesve, jo vetëm në këtë periudhë, por më parë dhe më vonë, ka mjaft. (Do të përmendja rastin e poetit disident, Havzi Nela, i cili më 1988 varet në mes të qytetit të Kukësit). Por ndodhi e kundërta. Vetëm pak kohë pas daljes nga burgu, Riku rishfaqet po aq fuqishëm në poezi, e cila për hir të së vërtetës duhet të themi se qe altari në të cilin Rreshpja u fal deri në fund të jetës së tij. “Erdhi koha të vdes përsëri” më 1994 është vepra e parë e botuar pas daljes nga burgu, pasuar dhe nga veprat e tjera “Lirika” më 1996 dhe “Në vetmi” më 2004. Me veprën “Në vetmi” Frederiku fitoi titullin poet i vitit.
Sasia e krijimtarisë letrare të Rikut nuk dihet me saktësi. Mendohet të ketë shumë dorëshkrime të cilat edhe sot e kësaj dite akoma nuk e kanë parë dritën e botimit. Mendohet se është një sasi e konsiderueshme, brenda së cilës ka edhe poezi të cilat janë ripunuar, poezi që nuk e panë asnjëherë dritën e botimit dhe poezi në botime me variante të tjera. “E kishte zakon që poezitë që nuk i pëlqenin i treste. Mjaftonte që të mos i pëlqente një varg ose strofë”, - shprehet Gjovalini, vëllai i Rikut. “I kam mbledhur me kujdes të gjitha ato që i treste dhe i ruaj edhe sot e kësaj dite si një thesar, të vetmin thesar që ka lënë Riku. Një ditë do t`ia botoj ashtu siç janë, siç i ka shkruar. Ndoshta nuk janë të bukura, por mendoj se edhe këto poezi të cilat Riku i ka tretur janë po aq të mira sa ato që ka botuar”.
Në një intervistë të botuar në vitin 1992 Frederik Rreshpja kishte thënë: “Gjithë ç’kam pasur e kam humbur. Nuk ankohem nga fati im… Nëse rri me njerëz, këtë e bëj vetëm për edukatë. Kohën e kaloj në dhomën time, i vetmuar…”. A është kjo gjithçka që mund të themi për Rikun? A mund të themi se ai ishte “zog i vetmuar” i cili kishte dëshirë të cicëronte i vetmuar? Megjithatë, Rikun pas daljes nga burgu e shohim gjithmonë në lëvizje. Pasi rifilloi aktivitetin e tij letrar me gazetën “Ora” e shohim edhe në Tiranë në revistën “Europa”. Po në Tiranë fillon aktivitetin botues me shtypshkronjën “Europa”, aktivitet që në fillim i solli të ardhura të mira, të cilat çuditërisht shumë shpejt i humbi dhe jetoi falë ndihmave financiare të dhëna nga shokët e tij. “E kam gjetur të ulur në qese të mëdha të mbushura me para”, shprehet Moikom Zeqo, miku i tij më i ngushtë. Nuk ishte i interesuar që të përcaktohej politikisht, sepse thoshte: “Mua nuk më intereson politika. Arti është më i gjërë…”, andaj Frederik Rreshpja iu përkushtua punës letrare. Ai ishte pra kryeredaktor i gazetës “Ora”, udhëheqës i një shtypshkronje dhe pronar i Shtëpisë Botuese “Europa”, por pasuria më e madhe ishte bujaria e tij dhe respekti për shokët. Megjithëse pjesën më të mirë të jetës së tij e kishte kaluar në burgjet e diktaturës dhe e dinte se kush e kishte denoncuar, përsëri me shpirtin e tij prej poeti, duke mos njohur hakmarrjen, asnjëherë nuk iu kundërpërgjigj denoncuesve të tij. I tillë mbeti deri në fund të jetës së tij Rreshpja, i cili më shumë se çdo gjë donte njeriun.
Që në fillimet e tij poetike Riku u paraqit para lexuesit si një poet i cili po prezantohej me unin e tij poetik, me individualitetin e tij. Me një individualitet që ndoshta ngjalli dhe xhelozinë e të ashtuquajturve poetë bashkohës të tij. Megjithëse kritika e kohës pak i kushtoi vëmendje, përfaqësimi i tij në tekstet shkollore më tepër ishte një imponim i talentit të tij, një pranim “de facto” i talentit të tij, por me rezerva. Një talent i cili do të ishte që në fillim nën mbikqyrjen e censurës. (Ndoshta një koicidencë, por edhe Migjeni që në fillimet e tij u vu nën vëzhgimin e rreptë të censurës). Frika e censurës del hapur në momentin kur pas denoncimit “…si një person që paraqet rrezikshmëri shoqërore që synon në minimin, dobësimin dhe përmbysjen e pushtetit popullor…”(Pjesë nga vendimi i gjykatës së rrethit Shkodër për dënimin e Frederikut më 14.08.1976) vendosi që të dënohej me 4 vjet heqje lirie. Kjo është vetëm maja e aisbergut të asaj që censura veproi me Rreshpen. Përjashtimi i tij nga LSHA dhe heqja e krijimtarisë së tij letrare nga tekstet shkollore u parashikua si goditja përfundimtare për këtë poet, duke menduar se kështu lau duart një herë e përgjithmonë nga “poeti plangprishës”, i cili nuk kishte formimin e duhur ideo-artistik (pjesë nga vendimi i LSHA dega Shkodër për përjashtimin e Frederik Rreshpes). Ndërkohë që Rreshpja kishte lënë gjurmën e tij poetike dhe kritika letrare, e cila ishte jashtë kuadrit të politikës së diktaturës, shprehte opinionin e saj të pavarur, opinion i cili e vendoste Rreshpen dhe krijimtarine tij letrare në një rrafsh me lirikët më të mirë europianë.
Ja disa nga vlerësimet që janë dhënë për Frederik Rreshpen:
Hans Joacim Lanksch: “Vepra e Frederik Rreshpes është poezi e dorës së parë e kalibrit europian”.
Robert Elsie: “Që në rininë e tij Rreshpja ka qenë një poet tronditës”.
Henri Izrael, botues amerikan: “… është një poezi tronditëse dhe me një mjeshtëri që ne amerikanëve na mungon”.
Ivanov, kritik rus: “Ne kemi Pushkinin, Jeseninin dhe shqiptarët duhet të jenë krenarë që kanë një poet të tillë”.
Leo dë Rua, kritik francez: “U trondita nga ky njeri që përmban një gjenialitet ballkanik, që është vendi i lindjes së artit”.
Ismail Kadare: “Frederik Rreshpja është ndër poetët më të mirë të Shqipërisë”.
Frederik Rreshpja ishte poet i lindur. Ishte poet në shpirt. Poezia e tij ishte poezi që dilte nga shpirti i tij. Dhe poezia e shpirtit është e pavdekshme. Vargu i tij poetik ishte një melodi e pavdekshme.
Frederik Rreshpja vdiq më 17 shkurt 2006 dhe u varros më 18 shkurt 2006 në varrezat e “Rrëmajës” të kishës katolike në Shkodër, në qytetin e tij të lindjes ,të qytetit që e deshi aq shumë. Shtatëmbëdhjetë shkurti nuk është gjë tjetër veçse një datë kalendarike. Jeta është më e gjatë. Poezia e tij ka lashtësinë dhe jetëgjatësinë e kombit. “Rrëmaja” nuk është varrezë, është vendi që mban brenda saj poetin e “melodive të pavdekshme”, Frederik Rreshpen.
Veprimtaria letrare
1967 “ Rapsodi shqiptare” (Poezi)
1968 “Tre përralla për femijë”
1972 “Zëri i largët i kasolles” (Roman)
1973 “Endrra e tokës” (Dramë)
1973 “Në këtë qytet” (Poezi)
1994 “Kompiuteri pa mësues” (Metodë)
1994 “Erdhi ora të vdes përsëri” (Poezi)
1996 “Lirika”
2004 “Në vetmi” (Poezi)
Pra, me pak fjalë, ky është porteti i poetit të mirënjohur Frederik Rreshpja.
Kujtim Bytyçi
Frederik Rreshpja lindi në Shkodër më1940. Edhe në të dhënat në aktakuzën e datës 11.08.1976 viti i lindjes është identik. Duke cituar të dhënat e aktakuzës shohim se viti i lindjes është 1940: “Frederik Rreshpja, i biri i Markut dhe Drandes, i datëlindjes 1940, lindur dhe banues në Shkodër”, por në shkrime të ndryshme për jetën e Frederik Rreshpes si vit i lindjes merret dhe viti 1941. Shkollën fillore dhe të mesme Frederiku i kreu në Shkodër kurse shkollimi i tij i mëtejshëm u ndërpre sepse në vitin e dytë u arrestua përsëri. Fillimet e tij letrare, më saktë daljen e tij para lexuesit me vepra të plota letrare e kemi në vitin 1968 me veprën “Rapsodi shqiptare”. Ky vëllim që në daljen e tij pati suksesin e pritur për vetë faktin se poeti ishte prezantuar para lexuesit edhe në periodikun e kohës. Vepra në fjalë, ashtu si dhe krijimet e botuara në periodikun e kohës, u mirëprit nga kritika e kohës. Ndërkohë që më 1976 po kjo kritikë mohoi vetveten e saj duke hedhur baltë mbi talentin e Rreshpes dhe duke e dhënë si shembull për të ndëshkuar poetin. Dënimi me katër vjet (më 1976) me akuza që dallohen qartë se ishin të fabrikuara, për agjitacion e propogandë, ndoshta do të ndikonte në talentin e tij. Dënimi më i rëndë ishte ndalimi i botimit të veprave të tij, përjashtimi nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe heqja e krijimeve të tij nga programet shkollore. E gjithë kjo “gjueti shtrigash” kishte si synimim mbylljen e gojës së poetit. Nuk ishte i vetmi rast që po ndodhte. Fate tragjike të krijuesve, jo vetëm në këtë periudhë, por më parë dhe më vonë, ka mjaft. (Do të përmendja rastin e poetit disident, Havzi Nela, i cili më 1988 varet në mes të qytetit të Kukësit). Por ndodhi e kundërta. Vetëm pak kohë pas daljes nga burgu, Riku rishfaqet po aq fuqishëm në poezi, e cila për hir të së vërtetës duhet të themi se qe altari në të cilin Rreshpja u fal deri në fund të jetës së tij. “Erdhi koha të vdes përsëri” më 1994 është vepra e parë e botuar pas daljes nga burgu, pasuar dhe nga veprat e tjera “Lirika” më 1996 dhe “Në vetmi” më 2004. Me veprën “Në vetmi” Frederiku fitoi titullin poet i vitit.
Sasia e krijimtarisë letrare të Rikut nuk dihet me saktësi. Mendohet të ketë shumë dorëshkrime të cilat edhe sot e kësaj dite akoma nuk e kanë parë dritën e botimit. Mendohet se është një sasi e konsiderueshme, brenda së cilës ka edhe poezi të cilat janë ripunuar, poezi që nuk e panë asnjëherë dritën e botimit dhe poezi në botime me variante të tjera. “E kishte zakon që poezitë që nuk i pëlqenin i treste. Mjaftonte që të mos i pëlqente një varg ose strofë”, - shprehet Gjovalini, vëllai i Rikut. “I kam mbledhur me kujdes të gjitha ato që i treste dhe i ruaj edhe sot e kësaj dite si një thesar, të vetmin thesar që ka lënë Riku. Një ditë do t`ia botoj ashtu siç janë, siç i ka shkruar. Ndoshta nuk janë të bukura, por mendoj se edhe këto poezi të cilat Riku i ka tretur janë po aq të mira sa ato që ka botuar”.
Në një intervistë të botuar në vitin 1992 Frederik Rreshpja kishte thënë: “Gjithë ç’kam pasur e kam humbur. Nuk ankohem nga fati im… Nëse rri me njerëz, këtë e bëj vetëm për edukatë. Kohën e kaloj në dhomën time, i vetmuar…”. A është kjo gjithçka që mund të themi për Rikun? A mund të themi se ai ishte “zog i vetmuar” i cili kishte dëshirë të cicëronte i vetmuar? Megjithatë, Rikun pas daljes nga burgu e shohim gjithmonë në lëvizje. Pasi rifilloi aktivitetin e tij letrar me gazetën “Ora” e shohim edhe në Tiranë në revistën “Europa”. Po në Tiranë fillon aktivitetin botues me shtypshkronjën “Europa”, aktivitet që në fillim i solli të ardhura të mira, të cilat çuditërisht shumë shpejt i humbi dhe jetoi falë ndihmave financiare të dhëna nga shokët e tij. “E kam gjetur të ulur në qese të mëdha të mbushura me para”, shprehet Moikom Zeqo, miku i tij më i ngushtë. Nuk ishte i interesuar që të përcaktohej politikisht, sepse thoshte: “Mua nuk më intereson politika. Arti është më i gjërë…”, andaj Frederik Rreshpja iu përkushtua punës letrare. Ai ishte pra kryeredaktor i gazetës “Ora”, udhëheqës i një shtypshkronje dhe pronar i Shtëpisë Botuese “Europa”, por pasuria më e madhe ishte bujaria e tij dhe respekti për shokët. Megjithëse pjesën më të mirë të jetës së tij e kishte kaluar në burgjet e diktaturës dhe e dinte se kush e kishte denoncuar, përsëri me shpirtin e tij prej poeti, duke mos njohur hakmarrjen, asnjëherë nuk iu kundërpërgjigj denoncuesve të tij. I tillë mbeti deri në fund të jetës së tij Rreshpja, i cili më shumë se çdo gjë donte njeriun.
Që në fillimet e tij poetike Riku u paraqit para lexuesit si një poet i cili po prezantohej me unin e tij poetik, me individualitetin e tij. Me një individualitet që ndoshta ngjalli dhe xhelozinë e të ashtuquajturve poetë bashkohës të tij. Megjithëse kritika e kohës pak i kushtoi vëmendje, përfaqësimi i tij në tekstet shkollore më tepër ishte një imponim i talentit të tij, një pranim “de facto” i talentit të tij, por me rezerva. Një talent i cili do të ishte që në fillim nën mbikqyrjen e censurës. (Ndoshta një koicidencë, por edhe Migjeni që në fillimet e tij u vu nën vëzhgimin e rreptë të censurës). Frika e censurës del hapur në momentin kur pas denoncimit “…si një person që paraqet rrezikshmëri shoqërore që synon në minimin, dobësimin dhe përmbysjen e pushtetit popullor…”(Pjesë nga vendimi i gjykatës së rrethit Shkodër për dënimin e Frederikut më 14.08.1976) vendosi që të dënohej me 4 vjet heqje lirie. Kjo është vetëm maja e aisbergut të asaj që censura veproi me Rreshpen. Përjashtimi i tij nga LSHA dhe heqja e krijimtarisë së tij letrare nga tekstet shkollore u parashikua si goditja përfundimtare për këtë poet, duke menduar se kështu lau duart një herë e përgjithmonë nga “poeti plangprishës”, i cili nuk kishte formimin e duhur ideo-artistik (pjesë nga vendimi i LSHA dega Shkodër për përjashtimin e Frederik Rreshpes). Ndërkohë që Rreshpja kishte lënë gjurmën e tij poetike dhe kritika letrare, e cila ishte jashtë kuadrit të politikës së diktaturës, shprehte opinionin e saj të pavarur, opinion i cili e vendoste Rreshpen dhe krijimtarine tij letrare në një rrafsh me lirikët më të mirë europianë.
Ja disa nga vlerësimet që janë dhënë për Frederik Rreshpen:
Hans Joacim Lanksch: “Vepra e Frederik Rreshpes është poezi e dorës së parë e kalibrit europian”.
Robert Elsie: “Që në rininë e tij Rreshpja ka qenë një poet tronditës”.
Henri Izrael, botues amerikan: “… është një poezi tronditëse dhe me një mjeshtëri që ne amerikanëve na mungon”.
Ivanov, kritik rus: “Ne kemi Pushkinin, Jeseninin dhe shqiptarët duhet të jenë krenarë që kanë një poet të tillë”.
Leo dë Rua, kritik francez: “U trondita nga ky njeri që përmban një gjenialitet ballkanik, që është vendi i lindjes së artit”.
Ismail Kadare: “Frederik Rreshpja është ndër poetët më të mirë të Shqipërisë”.
Frederik Rreshpja ishte poet i lindur. Ishte poet në shpirt. Poezia e tij ishte poezi që dilte nga shpirti i tij. Dhe poezia e shpirtit është e pavdekshme. Vargu i tij poetik ishte një melodi e pavdekshme.
Frederik Rreshpja vdiq më 17 shkurt 2006 dhe u varros më 18 shkurt 2006 në varrezat e “Rrëmajës” të kishës katolike në Shkodër, në qytetin e tij të lindjes ,të qytetit që e deshi aq shumë. Shtatëmbëdhjetë shkurti nuk është gjë tjetër veçse një datë kalendarike. Jeta është më e gjatë. Poezia e tij ka lashtësinë dhe jetëgjatësinë e kombit. “Rrëmaja” nuk është varrezë, është vendi që mban brenda saj poetin e “melodive të pavdekshme”, Frederik Rreshpen.
Veprimtaria letrare
1967 “ Rapsodi shqiptare” (Poezi)
1968 “Tre përralla për femijë”
1972 “Zëri i largët i kasolles” (Roman)
1973 “Endrra e tokës” (Dramë)
1973 “Në këtë qytet” (Poezi)
1994 “Kompiuteri pa mësues” (Metodë)
1994 “Erdhi ora të vdes përsëri” (Poezi)
1996 “Lirika”
2004 “Në vetmi” (Poezi)
Pra, me pak fjalë, ky është porteti i poetit të mirënjohur Frederik Rreshpja.
Kujtim Bytyçi
Wednesday, July 21, 2010
Subscribe to:
Posts (Atom)